ԿԼԻՄԱՅԻ ՀԱՄԱՄՈԼՈՐԱԿԱՅԻՆ ՓՈՓՈԽՈւԹՅՈւՆԸ ԵՎ ԴՐԱ ԱՂԵՏԱԼԻ ՀԵՏԵՎԱՆՔՆԵՐԸ

Ի՞նչ է կլիմայական փոփոխությունը 

Արկտիկայի սառցապատ հատվածի միջին ջերմաստիճանը 1980-ականներից մինչ օրս բարձրացել է 3°C-ով…

 Քսաներորդ դարի երկրորդ կեսից սկսած, գիտնականների կողմից առաջ քաշվեց այսպես կոչված «գլոբալ տաքացման» վտանգի, դրանում մարդկային գործունեության լուրջ դերի և հնարավոր ծանր հետևանքների մասին հիպոթեզը: Սկզբում,  հատկապես ատոմային ռումբի առաջին փորձարկումներից հետո,  այն հարցին, թե կարո՞ղ է արդյոք մարդկային գործունեության արդյունքում շրջակա միջավայրի աղտոտումը, հատկապես մեծ քանակությամբ աէրոզոլային   տարբեր նյութերի արտանետումը մթնոլորտ և այլն,  նպաստել Երկրի մթնոլորտի ստորին շերտերում այսպես կոչված «ջերմոցային էֆեկտի» և «գլոբալ տաքացման» պրոցեսներին և ինչ չափով, գիտնականների ճնշող մեծամասնությունը դրական պատասխան էին տալիս, ավելին, առաջարկում էին տարբեր մոդելներ բացատրելու համար իրենց այդ պնդումները:  Սակայն, հետագա  գիտական ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին, որ Երկիր մոլորակի վրա կլիմայի փոփոխության հարցում մարդկային գործունեության գործոնը թեպետ շոշափելի, բայց այդքան էլ հիմնավորված չէ: Ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին նաև, որ Երկրի վրա գլոբալ կլիմայական փոփոխությունները պարբերական բնույթ ունեն, դրանք մոլորակի գեոմագնիսական դաշտի հետ տեղի ունեցող ցիկլիկ, բարդ  պրոցեսների և այդ ընթացքում Երկրի մթնոլորտ ներթափանցող տիեզերական ճառագայթման հոսքի պարբերական, գլոբալ փոփոխությունների արդյունք են: Գիտնականներն այդ եզրահանգմանն են եկել Երկիր մոլորակի գոյության վերջին 100 մլն և ավելի տարիների ընթացքում  նրա մագնիսական (գեոմագնիսական) դաշտի վարքի ուսումնասիրության արդյունքքւմ:  Հիմք դրվեց գիտության նոր`«գեոմագնիսական դաշտի վարիացիաների և բարձր էներգիայի տիեզերական ճառագայթման ազդեցությունը Երկիր մոլորակի վրա կլիմայի փոփոխության ու կյանքի էվոլյուցիայի վրա» և «գեոհնեաբանություն»  ոլորտներին: Այդ իսկ պատճառով առաջ քաշվեց մեկ այլ անվանում` «Կլիմայի համամոլորակային փոփոխություն»:

Այսօր որքան էլ գիտականորեն հիմնավորվում է Երկրի գեոմագնիսկան դաշտի ազդեցությունը և դրա հետևանքով Երկիր մոլորակի վրա  ցիկլիկ կլիմայական փոփոխության անխուսափելությունը, այնուամենայնիվ այս ամենին միանում է նաև մարդկային գործոնը, որը ևս էական վնաս է հասցնում, և մեծ թվով գիտնականների կարծիքով էլ ավելի է արագացնում համամոլորակային կլիմայական փոփոխության ցիկլը: Այս պնդումը վերջին ժամանակներս ևս ենթարկվում է քննադատության: Մի շարք մասնագետներ վստահ են, որ մարդկային գործունեությունը էական վնաս չի կարող հասցնել կամ ազդել Երկրի կլիմայական փոփոխության վրա, սակայն կան փաստեր, որոնք հիմնավորում են մարդկային գործունեության բացասական ազդեցությունը:

Մարդու գործունեությունը որպես կլիմայական համամոլորակային փոփոխության կարևոր տարր

Մարդու գործունեության հետևանքով առաջացող ջերմոցային գազերն արտանետվում են մթնոլորտ: Ածխածնի երկօքսիդն (CO₂) առաջանում է հանածո վառելիքից էներգիա ստանալու ընթացքում և անտառների հատման ու այրման հետևանքով: Մեթանը և ազոտի ենթօքսիդն արտանետվում են գյուղատնտեսական գործունեության, հողօգտագործման մեջ փոփոխությունների հետևանքով և այլ աղբյուրներից: Հալոիդածխաջրածիններ (CFC, HFC, PFC) կոչվող արհեստական միացությունները և այլ երկարակյաց գազեր, ինչպիսին, օրինակ  ծծմբի հեքսաֆտորիդն է (SF₆), ստացվում են արդյունաբերական եղանակով: Ջերմոցային գազերի արտանետումների աճող մակարդակն արդեն հանգեցնում է կլիմայի փոփոխության: Կլանելով ինֆրակարմիր ճառագայթները` ջերմոցային գազերը կլիմայական համակարգում ազդում են էներգետիկ հոսքերի բնական շրջանառության վրա: Դիտարկումները ցույց են տալիս, որ 20-րդ դարի ընթացքում գլոբալ ջերմաստիճանը բարձրացել է մոտ 0,74°C: Առկա են նոր և առավել համոզիչ փաստեր, որոնք վկայում են, որ վերջին 50 տարվա ընթացքում դիտարկվող տաքացումը մարդու գործունեության արդյունք է: Ըստ կանխատեսումների նման արագությամբ փոփոխության հետևանքով մինչև 2100թ. Երկիր մոլորակի միջին ջերմաստիճանը կբարձրանա 1,4-5,8^OC: Այս փոփոխությունը մեր մոլորակի վրա կլինի, գոնե վերջին 10 հազար տարվա ընթացքում, դիտարկված կլիմայի փոփոխություններից ամենաընդգրկունը: Այս կանխատեսումը հիմնվում է արտանետումների հետագա աճի հիմնական շարժիչ ուժերի (բնակչության աճ և տեխնոլոգիական փոփոխություններ) մասին եղած մի շարք ենթադրությունների վրա, սակայն այն հաշվի չի առնում արտանետումների կրճատմանն ուղղված ջանքերը, որոնք ձեռնարկվում են որպես արձագանք կլիմայի փոփոխության հիմնահարցի: Սակայն անգամ այդ դեպքում կլիմայի փոփոխության մասշտաբները և ազդեցության չափերը, մասնավորապես տարածաշրջանային մակարդակով, խիստ անորոշ են: Օվկիանոսային ջրերի առավել ուշ սառչելու (կասեցման) հատկության շնորհիվ ջերմոցային գազերի արտանետումներից օվկիանոսների վերին շերտի ջերմաստիճանն անմիջապես չի փոփոխվի, այդ պատճառով մթնոլորտում ջերմոցային գազերի խտությունը կայունանալուց հետո  դեռևս մի քանի տասնամյակ  կլիման կշարունակի փոփոխվել:

1970-2004թթ. մթնոլորտ արտանետված ջերմոցային գազերի ծավալը աճել է շուրջ 70%-ով:

Կլիմայի փոփոխության մասին ՄԱԿ-ի շրջանակային կոնվենցիայի հիման վրա կառուցվում են գլոբալ կլիմայական փոփոխության դեմ մղվող պայքարի աշխատանքները: Բաց լինելով ստորագրման համար 1992 թվականից` Ռիոյի համաշխարհային վեհաժողովում, նրա վերջնական նպատակն է` ջերմոցային գազերի խտությունը մթնոլորտում կայունացնել և հասցնել այն մակարդակի, որը կբացառի կլիմայական համակարգի վրա մարդու ներգործությունը: Այս մակարդակին պետք է հասնել այնպիսի ժամանակահատվածում, որպեսզի հնարավոր լինի, որ էկոհամակարգերը բնական ճանապարհով հարմարվեն կլիմայի փոփոխությանը, հուսալով, որ պարենի արտադրությունը չի վտանգվի, և տնտեսական զարգացումը կշարունակվի կայուն ձևով:

Ամենախոցելին Էկոլոգիական և սոցիալ-տնտեսական այն համակարգերն են, որոնք կլիմայի փոփոխության նկատմամբ առավել զգայուն են և քիչ հարմարվող: Զգայունությունն` այն աստիճանն է, որով համակարգը կարող է արձագանքել կլիմայի տվյալ փոփոխությանը. այն չափվում է, օրինակ, թե էկոհամակարգի բաղադրիչները, կառուցվածքը և գործունեությունը ինչպես կարձագանքեն ջերմաստիճանի տվյալ չափի բարձրացմանը: Հարմարվողականությունն այն աստիճանն է, որով համակարգերը կարող են փոփոխվել` ի պատասխան արդեն փոփոխված կամ սպասվող պայմանների: 

Մարդկության գործունեության  «արդյունքը»  և սպառնացող վտանգներ

2015թ մթնոլորտում ածխաթթու գազի պարունակությունը հասել է ռեկորդային ցուցանիշի: Նման ցուցանիշ մլորակում եղել 4-5 մլն տարի առաջ, նախքան սառցե դարաշրջանը…

Թեպետ այսօր կան որոշ գիտնականներ, ովքեր պնդում են, որ էկոլոգիական նպատակներով և գլոբալ տաքացման դեմ կանխարգելիչ աշխատանքների համար ծախսվող միլիարդավոր դոլարները անտեղի են և միայն որոշ անհատների են ձեռնտու, այնուամենայնիվ, հստակ կարելի է նկատել` արդյունաբերական դարաշրջան թևակոխումից հետո, մարդկությունն արդեն կարողացել է իր` կյանքի անհրաժեշտ բաղադրիչներ պարգևած մոլորակին հասցնել անդառնալի վնաս: Սկսած օրական արտահանվող միլիոնավոր տոննաների հասնող ընդերքի բնական պաշարները, դրանց ոչ ռացիոնալ օգտագործումը, բնական մեկ նյութի վերափոխումը մեկով, որի արդյունքում քայքայվում, վնասվում կամ անպիտան են դառնում շրջապատող ամեն ինչ: Երկիր մոլորակի արդեն բազմաթիվ հատվածներում կարելի է տեսնել մարկային գործունեության հետևանքով մեր մոլորակին հասցված վերքերը, որոնք ոչ միայն չեն լավանում, այլև տարեցտարի ավելի մեծ մակերես են սկսկում զբաղեցնել: Հազարավոր հեկտարներով անտառահատված տարածքներ, բաց ու փաք հանքավայրեր, թունավոր նյութերով հագեցած պոչամբարներ, մթնոլորտ արտանետվող բազում վնասակար նյութեր և այլն: Այս ամենը էապես փոխում են մեր մոլորակի դեմքը և բնականաբար բացասական ազդում նաև հենց մարդկանց վրա: Մոլորակը, որպես կենդանի օրգանիզմ, այլևս չի կարողանում բնականորեն վերականգնվել, արդյունքում նման տեմպերով շարունակելը ադեն իսկ գուժում է մարդկության բնօրրանի ոչնչացման մասին, ոչնչացում, որն իրականացվում  է մարդու ձեռքով:

Փորձենք նշել հնարավոր այն վտանգները, որոնք կարող են անդառնալի հետևանքներ թողնել մեր մոլորակի համար: Աշխարհի բնակչության հսկայական մասը կենտրոնացած է համաշխարհարյաին օվկանոսի ջերից առնվազն 60մ հեռավորության վրա: Գլոբալ կլիմայական փոփոխությունների արդյունքում կանխատեսվում է համաշխարհային օվկանոսի ջրերի բարձրացում: Արդյունքում բնակչության համար առավել նպաստավոր և հարմարավետ տարածքներն անմիջականորեն վտանգի են ենթարկվում: Արդեն այսօր կան տարածաշրջաններ, որոնք ջրածածկույթից պաշտպանելու համար կառուցվում են պատնեշներ:

Վերջին տասնյամակում ջերմաստիճանի տարեցտարի բարձրացում է նկատվել: Նախորդ 2014 թվականը եղել է ռեկորդային տաք տարի կլիմայական ուսումնասիրությունների ողջ ժամանակահատվածում:

Համաշխարհային օվկանիոսի ջրերի տաքացման հետևանքով վտանգված է ողջ էկոհամակարգը: Գիտնակաների հաշվարկներով մի քանի տասնյակ կենդանատեսակներ իսպառ կարող են ոչնչանալ, եթե մոլորակի միջին ջերմաստիճանը նույն արագությամբ փոխվի անգամ 1° C-ով: Վերջին մեկ դարում  երկրագնդի միջին ջերմաստիճանն հասցրել է ջերմանալ 0.74° C-ով, իդեպ 0.18° C-ով միայն վերջին քսանամյակում:  Ջերմային էֆեկտի մեծացումը երկրագնդի որոշ հատվածներում հատկապես խիտ բնակեցված բնակավայերի համար ունենում է աղետալի հետևանքներ` տարերային աղետներ, ջերմաստիճանի տատանումների մեծացում, եղանակային անոմալիաներ և այլն:

Հյուսիսային սառուցյալ օվկանոսի և Գրենլանդիայի սառցաշերտը վերջին հարյուրամյակում կտրուկ տեմպով կրճատվում է: Մոտավոր հաշվարկներով աշխարհի ամենամեծ կղզին մինչև 2100 թվականը կարող է ամբողջովին ձերբազատվել սարցաշերտից, որն իր հերթին ևս օվկիանոսի մակարդակի բարձրացմանը կհանգեցնի, ինչպես նաև այդ դեպքում կմեծանա արևային էներգիայից ջերմացող ցամաքային մակերեսը:

Ջերմաստիճանը որոշ տարածաշրջաններում կարող է անբերանպաստ դառնալ բակչության համար: Ի դեպ, եթե խոսվում է միայն ջերմաստիճանի բարձրացման մասին, ապա պետք նշել նաև, որ մոլորակի մի շարք հատվածներում այն կարող խիստ նվազել: Հատկապես բարձրալեռնային գոտիներում սառցաշերտերի մեծացում կարող  է նկատվել: Որոշ հատվածներ կարող են ավելի խիստ չորային դառնալ: Հյուսիսային բևեռի սառցաշերտի փոքրացումը սիբիրում և սառցապատ հատվածներում կարող է էլ ավելի հսկայական վնաս հասցնել ողջ մարդկությանը: Այստեղ սարցաշերտի տակ կուտակված մեթանը և այլ պայթունավտանգ գազեր կարող են ընդհուպ մոտենալ երկրի մակերևույթին, անգամ մղվել մթնոլորտ, որի արդյունքում առանց այդ էլ թունավոր արտանետումներից հագեցած մթնոլորտը էլ ավելի կարող է աղտոտվել:

Առոջապահության համաշխարհային կազմակերպության անցկացրած ուսումանսիրությունների գնահատակներն ավելի մտահոգիչ են բնակչության կյանքի և գործունեության առումով և նշում են ժողովրդագրական մի շարք խնդիրների առաջացումը: 

Գծապատկերում ներկայացված է ժողովրդագրական խնդիրների կապը արտադրության և ռեսուրսների միջև:

Ըստ հաշվարկված տվյալների երկրագնդի անապատային գոտու մեծացումն անխուսափելի է: Խմելու ջրի պաշարաների նվազումը նույնպես: Վերջինս կարող է հանգնեցնել բազմաթիվ համաճարակների տարածմանը: Ջերմաստիճանային կտրուկ տատանումները բացասական կազդեն միլիոնավոր մարդկանց առողջության վրա: Հատկապես սիրտ-անոթային հիվանդությունների սրում է դիտվում, իսկ մահացության թիվը կարող է կրկնապատվել, անգամ եռապատկվել: Արտադրության հետևանքով ռեսուրսների անարդյունավետ օգտագործումը, շրջակա միջավայրի աղտոտումը կհանգեցնեն հողի, ջրի աղտոտմանն ու անպիտան դառնալուն:

Օզոնային շերտի խիստ վնասումը ևս իր բացասական հետևանքները կարող է ունենալ: Այսօր մոլորակի որոշ տարածաշրջաններում օզոնային շերտը խիստ վնասված է և Արևի ուլտրամանուշակագույն ճառագայթներն ընդհուպ հասնում են Երկրի մակերևույթ: Ըստ Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության տվյալների` դրա հետևանքով կարող է կտրուկ աճել մաշկային հիվանդություններով մարդկանց թիվը:

Ամփոփում կամ անհրաժեշտ քայլեր

Երկիր մոլորակը, որպես կենդանի օրգանիզմ և փոխկապակցված համակարգ, մեկ ամբողջություն է: Ցանկացած փոփոխություն կարող է հանգեցնել և առաջ բերել բազմաթիվ այլ խնդիրներ: Խոսելով համամոլորակային կլիմայական փոփոխությունների մասին պետք է նշել, նաև, որ Հայաստանը ևս չի կարող զերծ մնալ այս խնդիրներից: Մոտակա մեկ տասնյամյակում որոշ մասնագետների կանխատեսումենրի համաձայն միայն Հայաստանի Հանրապետությունում ջերմաստիճանը կբարձրանա 2-3 աստիճանով: 10-15 տոկոսով կնվազեն մթնոլորտային տեղումները, որն էլ իր հերթին կբերի կիսաանապատային և անապատային գոտու ավելի քան 30 տոկոս մեծացման: Առանց այդ էլ այսօր ադեն նկատելի է Արարատյան հարթվայրում արտեզյան ջրային պաշարների խիստ նվազում: Սա միայն գնահատականներ են Հայաստանի համար, սակայն պատկերը համամոլորակային է: Մարդկությունը պետք է հստակ հետևի ՄԱԿ-ի և այլ միջազգային կառույցների կողմից հաստատված ծրագրերի պահանջներին, հնարավորինս կրճատի ռեսուրների ոչ ռացիոնալ օգտագործումը կամ անցնի էկոլոգիապես առավել մաքուր ռեսուրսների օգտագործմանը` այդ կերպ նվազեցնելով մթնոլորտ արտանետվող վնասակար նյութերի թիվը: Հասկանալի է, որ Երկիր մոլորակի գլոբալ կլիմայական փոփոխությունները որքան էլ կապված լինեն ցիկլիկ պարբերաշրջանի հետ, այնուամեմայնիվ մարդկային գործոնի հետևանքով այդ ցիկլի արագացում է նկատվում: Շատ գիտնականներ արդեն անշրջելի են համարում  այն գործընթացները, որ սկսվել են 20-րդ դարի կեսից, բայց այնումենայնիվ դեռ կա հնարավորություն առավել նվազեցնել բոլոր այն վտանգները, որոնք կախված են ներկայիս մարդկության գլխին, առավել ևս հետագա սերունդների: